Rozdzielność majątkowa jest jednym z ustrojów majątkowych małżeńskich. Zasadą jest jednak powstanie ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej w chwili zawarcia związku małżeńskiego. W skład wspólności wchodzą wszelkie przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (art. 31 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Małżonkowie mają jednak, co do zasady, dowolność w decydowaniu o panującym ustroju majątkowym małżeńskim i mogą ustawową wspólność majątkową rozszerzyć, ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową.
Istota rozdzielności majątkowej
Rozdzielność majątkowa oznacza, że każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i nabyty później.[1]Oznacza to, że w małżeństwie istnieją dwie masy majątkowe: dwa majątki małżonków. Nie ma zaś majątku wspólnego małżonków.
[1] art. 51 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
Jak ustanowić rozdzielność majątkową? Kiedy można ją ustanowić?
Rozdzielność majątkową ustanawia się w drodze umowy w formie aktu notarialnego (art. 47 § 1 kro). Niezbędne będzie więc sporządzenie jej przez notariusza. Samodzielne sporządzenie umowy np. w formie pisemnej będzie skutkowało jej nieważnością. Rozdzielność majątkową można ustanowić przed zawarciem małżeństwa albo w trakcie trwania związku małżeńskiego – to od małżonków zależy, kiedy mają wolę taką rozdzielność ustanowić.
Co jeżeli tylko jeden z małżonków chce ustanowienia rozdzielności majątkowej?
Sytuacja jest stosunkowo prosta, jeżeli małżonkowie są zgodni, co do ustanowienia rozdzielności majątkowej. Sprawa nieco się komplikuje, jeżeli takiego ustroju majątkowego oczekuje tylko jeden z małżonków. W takiej sytuacji może on żądać ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd. Pozew musi być jednak uzasadniony ważnymi powodami. Chodzi tutaj o sytuacje, w których „nie jest możliwe dalsze pozostawanie małżonków we wspólności majątkowej bez poważnego naruszenia interesów majątkowych jednego z nich. Chodzi zatem o takie sytuacje, w których dalsze istnienie wspólności nie służy dobru rodziny, a wręcz jest też sprzeczne z zasadami prawa rodzinnego.[1]” W orzecznictwie sądowym wskazuje się, że taką przesłanką jest długotrwała separacja faktyczna, która uniemożliwia małżonkom zarządzanie wspólnym majątkiem wspólnym. Do ważnych powodów należeć może również rażąca nieodpowiedzialność małżonka np. trwonienie majątku (np. w związku z uzależnieniem od alkoholu, narkotyków itp.), zaciąganie długów nieusprawiedliwionych dobrem rodziny[2], nieczynienie starań o powiększenie lub utrzymanie stanu majątku wspólnego.
Zauważyć należy, że rozdzielność majątkowa powstaje również w wyniku orzeczenia przez sąd separacji[3], ubezwłasnowolnienia małżonka bądź ogłoszenia jego upadłości.[4]
Sąd nie ustanowi rozdzielności majątkowej, jeżeli zostanie podniesiony argument uniknięcia odpowiedzialności za zadłużenie zaciągnięte przez małżonka bądź małżonków (np. w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą). Orzeczenie sądu nie może prowadzić bowiem do pokrzywdzenia wierzycieli.
Na uwadze należy mieć również to, że sami wierzyciele mogą skierować do sądu żądanie ustanowienia rozdzielności majątkowej małżonków, o ile uprawdopodobnią, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej np. wyrokiem sądowym zaopatrzonym w klauzulę wykonalności wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.[5] Jak widać jest to wyjątkowe uprawnienie wierzyciela. Wierzyciel będzie mógł wykazywać, że zaspokojenie jego wierzytelności wymaga podziału majątku wspólnego małżonków. Będzie to miało miejsce wówczas, gdy np. majątek osobisty dłużnika nie będzie wystarczający dla pokrycia zadłużenia. Z taką sytuacją będziemy mieć również do czynienia, gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka, a wynagrodzenie za pracę, dochody z innej działalności zarobkowej, praw autorskich nie będą wystarczające dla spłacenia długu. Sprawę każdorazowo rozpoznaje jednak sąd, który decyduje, czy w konkretnym przypadku zasadne jest ustanowienie rozdzielności majątkowej na żądanie wierzyciela.
[1] B. Kubica, P. Twardoch [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 52
[2] Wyrok Sądu Najwyższego z dn. 27.02.1995 r., III CRN 7/95
[3] art. 54 § 1 kro
[4] art. 53 § 1 kro
[5] art. 52 § 1a kro
Skutki rozdzielności majątkowej
Z chwilą ustanowienia rozdzielności majątkowej, czyli np. w dniu zawarcia umowy majątkowej małżeńskiej w formie aktu notarialnego, bądź w chwili uprawomocnienia się orzeczenia sądu, każdy z małżonków samodzielnie dysponuje majątkiem osobistym. Może samodzielnie nabywać nieruchomości do majątku osobistego, zaciągać zobowiązania itp. Należy zaznaczyć, że rozdzielność majątkowa skutkuje również tym, że jeden z małżonków nie bierze żadnego udziału w majątku ani w zyskach z majątku wypracowanych przez drugiego z małżonków. Może być to niedogodne dla małżonka, który np. uzyskuje niższe dochody z pracy, z uwagi na jego zaangażowanie w opiekę i wychowanie dzieci oraz prowadzenie gospodarstwa domowego. Obecnie nie ma przepisu wprost stanowiącego o możliwości uzyskania jakiejkolwiek rekompensaty finansowej dla małżonka znajdującego się w sytuacji, jak przytoczona powyżej. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dn. 04.02.2016 r., sygn. akt I ACa 512/15 przesądził, że „jeżeli jeden z małżonków pozostających w ustroju rozdzielności majątkowej swoją aktywnością i zaangażowaniem finansowym i faktycznym współtworzył odrębny majątek drugiego małżonka, może domagać się rozliczenia i przywrócenia równowagi ekonomicznej na podstawie art. 405 i n. k.c. (…) W takim układzie stosunków do rozliczenia zastosowanie znajdą więc reguły ogólne, w tym przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, które realizują ogólną zasadę, że nikt nie powinien się bogacić bezpodstawnie kosztem drugiego.” Sądy dopuszczają zatem możliwość rozliczania się małżonków pozostających w ustroju rozdzielności majątkowej na podstawie ogólnych przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
