Separacja to instytucja prawa rodzinnego odrębna od rozwodu. Rozwód jak powszechnie wiadomo służy definitywnemu zakończeniu związku małżeńskiego. Po rozwodzie możliwe jest wstąpienie w kolejny związek małżeński, skoro poprzednia więź jest zakończona. W przypadku separacji sprawa wygląda zgoła odmiennie. Małżonkowie pozostający w separacji dalej związani są małżeństwem. Separacja nie zastępuje rozwodu, ani nie musi go poprzedzać, gdyż żaden przepis prawa tego nie nakazuje.
Czemu ma służyć separacja?
Jak wskazuje się w doktrynie separacja ma służyć uporządkowaniu relacji małżeńskiej. Skoro małżonkowie pozostają w separacji faktycznej, to taką sytuację można uregulować prawnie. Małżonkowie mogą również sprawdzić, czy taki stan rzeczy im odpowiada i złożyć dalej idący pozew o rozwód, albo podjąć decyzję o powrocie.
Jakie są przesłanki orzeczenia separacji?
Przesłanki orzeczenia separacji reguluje art. 611 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym: „Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd orzekł separację.” W prawie rodzinnym pożycie małżeńskie rozpatruje się na trzech płaszczyznach uczuciowej, fizycznej i gospodarczej (prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego). Aby można było mówić o rozkładzie należy wykazać, że wszystkie powyższe więzi ustały.
W przypadku rozwodu oprócz wykazania powyższego należy wykazać również, że owy rozkład pożycia cechuje trwałość. Trwałość jest pojęciem nieostrym, ocenianym indywidualnie przez sąd. Istotne jest to, aby wykazać w procesie rozwodowym, że rozstanie małżonków nie ma charakteru kryzysu, a faktycznie jest ostateczną decyzją o rozstaniu.
Przepisy prawa rodzinnego przewidują również dwie sytuacje, w których orzeczenie separacji nie będzie możliwe. Jest to po pierwsze, sytuacja w której miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków, a po drugie gdy z innych względów orzeczenie separacji miałoby być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Odnosząc się do przesłanki dotyczącej potencjalnego ucierpienia dobra małoletnich dzieci małżonków wskutek rozwodu należy wskazać, że aby ocenić, czy może dojść do powyższego sąd porównuje sytuację dziecka obecną z sytuacją, która zaistnieje po orzeczeniu rozwodu. W orzecznictwie słusznie zauważa się jednak, że: „Z zasady w interesie dziecka leży, aby wychowywało się w rodzinie, w której prawidłowo realizowane są funkcje ojca i matki w tym, aby nie było rozłączone z żadnym z rodziców, chodzi jednak o rodzinę faktycznie funkcjonującą, a nie tylko utrzymywaną formalnie przez prawo. Dla zastosowania art. 56 § 2 zd. 1 k.r.o. trzeba odpowiedzieć na pytanie, dlaczego utrzymywanie martwego małżeństwa służy dobru dziecka.[1]” W praktyce należy zauważyć, że dobro dziecka po rozstaniu rodziców zabezpieczają instytucje takie jak alimenty (w zakresie potrzeb materialnych dziecka) oraz uregulowanie władzy rodzicielskiej i kontaktów (w zakresie prawa i obowiązku dziecka co do utrzymywania kontaktów oraz sprawowania nad nim pieczy przez rodziców).
Kolejna z negatywnych przesłanek jaką jest sprzeczność z zasadami współżycia społecznego w razie orzeczenia separacji zawierać w sobie może wiele stanów faktycznych, które trudno będzie jednoznacznie określić. Jako przykład może wskazać sytuację, gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga pomocy, a rozwód stanowi dla niego ogromną krzywdę.[2]
Jeżeli zaś małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, to orzeczenie separacji jest możliwe na ich zgodne żądanie, jak stanowi art. 611 § 3 kro.
Co jeżeli jeden z małżonków żąda orzeczenia rozwodu, a drugi orzeczenia separacji?
Przepisy regulują również sytuację, w której jeden z małżonków żąda orzeczenia rozwodu, a drugi z nich jedynie separacji. W takiej sytuacji sąd orzeka rozwód, o ile takie żądanie jest uzasadnione.[3] W takim procesie rozwodowym należy więc wykazać nie tylko to, że doszło do zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego, ale także to że ma on charakter trwały. Należy jednak pamiętać, że katalog sytuacji, w których sąd nie może orzec rozwodu jest szerszy niż w przypadku separacji. Rozwodu nie może być orzeczony, gdy żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód, albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.[4]
Tryb orzekania separacji
W sprawach o orzeczenie separacji właściwe są sądy okręgowe, w okręgu którego małżonkowie mają miejsce wspólnego zamieszkania, a jeżeli takiego miejsca nie ma – sąd miejsca ich wspólnego pobytu.[5] Jeżeli i w ten sposób nie można ustalić sądu właściwego, sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania bądź zwykłego pobytu wnioskodawcy.[6]
Aby zainicjować postępowanie o separację należy złożyć wniosek. W toku postępowania sąd będzie nakłaniał małżonków do pojednania. Jeżeli do takiego pojednania dojdzie, sąd umarza postępowanie. Jeżeli jednak nie, to sąd przystąpi do rozpoznania sprawy.[7] W sprawie o separację sąd ma obowiązek przeprowadzić rozprawę. Sprawa zaś kończy się wydaniem postanowienia.
Skutki orzeczenia separacji
Należy podkreślić, że skutkiem separacji nie jest możliwość ponownego wstąpienia w związek małżeński. Art. 614 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi jednak, że orzeczenie separacji ma skutki takie jak orzeczenie rozwodu, chyba że ustawa stanowi inaczej. W praktyce oznacza to, że małżonek nie może wrócić do nazwiska noszonego przed zawarciem małżeństwa. Takie uprawnienie powstaje jedynie wówczas, gdy dochodzi do orzeczenia rozwodu. Małżonkowie w dalszym ciągu zobowiązani są do wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności. W dalszym ciągu istnieje również obowiązek dostarczania środków utrzymania – w razie wystąpienia stanu niedostatku, bądź gdy jeden z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a separacja spowodowała istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego.
W zakresie dziedziczenia należy wskazać, że małżonek spadkodawcy pozostający z nim w separacji nie jest powołany do dziedziczenia z mocy ustawy.[8]
Jeżeli zaś chodzi o majątkowe skutki separacji, to wskazać należy na to, że orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami przymusowego ustroju majątkowego, jakim jest ustrój rozdzielności majątkowej.[9]
Zniesienie separacji
Jako że separacja nie kończy związku małżeńskiego, to istnieje prawna możliwość zniesienia separacji. Takie rozstrzygnięcie wymaga orzeczenia sadu. Jak wskazuje art. 616 § 1 kro takie rozstrzygnięcie zapada na zgodny wniosek małżonków.
[1] wyrok Sądu Apelacyjego w Rzeszowie z dn. 8.04.2010 r., I ACa 83/10
[2] wyrok Sądu Najwyższego z dn. 9.10.1998 r., III CKN 573/98
[3]art. 612 § 1 kro
[4]art. 56 § 3 kro
[5]art. 5671 kpc
[6]art. 5671 kpc w zw. z art. 508 § 1 kpc
[7]art. 5673 § 2 kpc
[8]art. 9351 kc
[9]art. 54 § 1 kro
