Istotnym aspektem odnoszącym się do relacji pomiędzy rodzicami a dziećmi jest utrzymywanie przez nich wzajemnych kontaktów. Owe kontakty pełnią doniosłą rolę, dlatego też kwestia ta została uregulowana na poziomie ustawowym. Jak przepisy prawa uregulowały tematykę kontaktów?
Czym są kontakty? Na czym mają one polegać?
Jak wskazuje art. 113 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego: „Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.” Przyjęto więc, że utrzymywanie kontaktów to nie tylko prawo rodziców i dzieci, ale i ich obowiązek. Kontakty rodziców z dziećmi nie są więc uzależnione od więzi łączącej obie strony – obowiązek kontaktowania się wynika z samego faktu pokrewieństwa. Co jeżeli dziecko sprzeciwia się utrzymywaniu kontaktów z rodzicem? W doktrynie przyjmuje się, że zasadniczo sprzeciw dziecka nie jest uznawany za usprawiedliwioną przyczynę niezrealizowanych kontaktów.[1] Nie oznacza to jednak tego, że sprzeciw dziecka będzie ignorowany przez sąd w każdej sytuacji – jeżeli bowiem dziecko sprzeciwia się, gdyż np. rodzic ten wyrządził mu krzywdę, bądź drugiemu rodzicowi, to wola dziecka powinna być uwzględniona przez sąd.
Przepisy prawa precyzują również to, na czym polegać ma realizowanie kontaktów. Zgodnie z art. 113 § 2 kro: „Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej.” Przez odwiedziny należy rozumieć sytuację, w której rodzic odwiedza dziecko w miejscu jego zamieszkania z drugim rodzicem. Taki sposób kontaktowania się może być uzasadniony, gdy np. dziecko jest małe i niewskazane byłoby zabieranie go poza miejsce jego stałego zamieszkania, ze względu na jego dobro, bądź gdy nie ma ono zbudowanej silnej więzi z rodzicem kontaktującym się z nim, jest lękliwe i nie chce opuszczać rodzica pierwszoplanowego. W doktrynie postuluje się jednak, aby odwiedziny były „przejściową” formą kontaktów – docelowo rodzic kontaktujący się z dzieckiem powinien mieć więc możliwość zabierania dziecka do swojego miejsca zamieszkania, czy też do innych miejsc (np. do dalszych krewnych, na wycieczki czy miejsca rozrywek).
Przepis przewiduje również możliwość utrzymywania kontaktów z dzieckiem w formie korespondencji np. listowej, czy też porozumienia się za pomocą środków komunikacji elektronicznej np. w formie SMS-ów czy też za pomocą różnych komunikatorów internetowych.
Kto może żądać ustalenia kontaktów z dzieckiem?
Ustalenia kontaktów z dzieckiem mogą przede wszystkim żądać jego rodzice. Nie są to jednak jedyne podmioty uprawnione – jak stanowi art. 1136 kro, innymi podmiotami uprawnionymi są rodzeństwo dziecka, dziadkowie, powinowaci w linii prostej (będzie więc to małżonek rodzica, czy babci, dziadka), a także osoby, które przez dłuższy czas sprawowały pieczę nad dzieckiem. Przepis dopuszcza więc możliwość formalnego uregulowania kontaktów z dzieckiem przez osoby, które należą do bliskiego kręgu osób dziecka, w tym osób, z którymi dziecko nawiązało więź, a nie są jego krewnymi.
Czy sąd bierze pod uwagę zdanie dziecka w sprawie?
Na wstępie należy podkreślić, że można żądać uregulowania kontaktów wyłącznie z dzieckiem, które nie ukończyło 18 lat. Gdy osoba kończy lat 18 to staje się pełnoletnią i wówczas wyłącznie od niej zależy to, czy będzie utrzymywała kontakty z rodzicami.
Sąd obowiązany jest rozważyć, czy zasadne jest wysłuchanie dziecka. Jeżeli dojdzie do przekonania, że stan rozwoju umysłowego dziecka, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwalają to sąd ma obowiązek je wysłuchać[2]. Takie wysłuchanie ma miejsce poza salą sądową. Zapoznanie się przez sąd ze zdaniem dziecka, nie jest jednoznaczne z tym, że sąd ma obowiązek je uwzględnić. Sąd samodzielnie rozstrzyga sprawę – zobowiązany jest kierować się dobrem dziecka i zachowaniem przez dziecko kontaktów z obojgiem rodziców.
W jaki sposób Sąd ustali kontakty z dzieckiem?
Właściwym w przedmiocie orzeczenia o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem będzie odpowiedni sąd opiekuńczy, tj. sąd rodzinny wydział rodzinny i nieletnich. Postępowanie inicjuje właściwy wniosek, w którym należy dokładnie sprecyzować żądanie, czyli wskazać w jakim konkretnym zakresie żądamy ustalenia kontaktów z dzieckiem. Najczęściej żądanie ustalenia kontaktów precyzyjnie się określa wskazując godzinę bądź porę (np. od zakończenia zajęć szkolnych) rozpoczęcia i zakończenia kontaktu a także czas kontaktu (np. co drugi weekend, każda środa itp.). Co ważne, w sprawie o ustalenie kontaktów sąd zobligowany jest do wyznaczenia rozprawy.[3] W jej trakcie sąd umożliwi rodzicom złożenie oświadczeń w sprawie.[4] Postanowienie ustalające wymiar kontaktów nie będzie więc wydane bez umożliwienia wypowiedzenia się na rozprawie rodzicom.
Jakie uprawnienia przysługują sądowi w celu zapewnienia realizowania kontaktów?
Sąd może m.in. nałożyć na osobę uprawnioną do kontaktowania się z dzieckiem obowiązek pokrycia kosztów podróży i pobytu dziecka oraz osoby towarzyszącej dziecku, czy też odebrać od osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem przyrzeczenie określonego zachowania.[5]
Jakie sankcje przewiduje prawo za niezrealizowanie kontaktów z dzieckiem?
Okazuje się, że ogromny problem może stwarzać, nie tyle uregulowanie kontaktów z dzieckiem nawet za pośrednictwem sądu, o ile wykonywanie przez strony prawomocnego orzeczenia sądu o kontaktach. Zdarza się bowiem tak, że drugi z rodziców skutecznie utrudnia realizowanie kontaktów i to bez uzasadnionych przyczyn. Mogą zdarzyć się również przypadki, w których to rodzic uprawniony nie realizuje kontaktów bez konkretnych przyczyn.
Obecnie obowiązujące prawo przewiduje sankcję pieniężną za niezrealizowanie kontaktów z dzieckiem. Sąd opiekuńczy może zagrozić zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej na następujących zasadach: osobie, pod której pieczą dziecko pozostaje – na rzecz osoby uprawnionej do kontaktu z dzieckiem, osobie uprawnionej do kontaktu z dzieckiem albo osobie, której tego kontaktu zakazano – na rzecz osoby, pod której pieczą dziecko pozostaje.
Przepisy nie precyzują w jakiej wysokości ma być orzeczona suma pieniężna. Ma być ona ustalona w oparciu o stan majątkowy danej osoby oraz ustalona za każde naruszenie obowiązku.[6] Istotne jest również to, że powyższe orzeczenie ma charakter „zagrażający”. Dopiero wtedy, gdy osoba, której sąd zagroził nakazaniem zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej nie wypełnia dalej swojego obowiązku, sąd opiekuńczy nakazuje jej zapłatę należnej sumy pieniężnej, ustalając jej wysokość stosownie do liczby naruszeń.[7] Istotne jest również to, że powyższemu prawomocnemu postanowieniu nie ma potrzeby nadawania klauzuli wykonalności, gdyż stanowi ono tytuł wykonawczy.[8]W obecnym stanie prawnym jest to jedyna konsekwencja za nierealizowanie kontaktów ustalonych postanowieniem sądu.
[1]J. Zajączkowska-Burtowy [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, red. M. Fras, M. Habdas, LEX/el. 2023, art. 113
[2]art. 576 § 2 kpc
[3]art. 579 kpc
[4] art. 582 w zw. z art. 5821 § 1 kpc
[5]art. 5821 § 2 kpc
[6]art. 59815 § 1 i 2 kpc
[7]art. 58916 § 1 kpc
[8]art. 58916 § 4 kpc
